Pomme
de lait
Cây Vú sữa
Chrysophyllum cainito L.
Sapotaceae
Đại cương :
Cây vú sữa Chrysophyllum cainito là một cây vùng
nhiệt đới thuộc họ Sapotaceae, có nguồn gốc từ vùng đồng bằng đất thấp ở Trung
Mỹ và Tây Âu. Cây vú sữa phát triển tăng trưởng rất nhanh đạt đến
khoảng 20 m chiều cao.
Chrysophyllum cainito có
nhiều tên thông dụng bao gồm cainito, caimito, star apple, cây lá vàng, abiaba,
pomme du lait, estrella, milk, milk fruit và aguay.
Ở Việt Nam, cây được gọi
là “ Cây vú sữa ” ( theo nghĩa chữ gọi là sữa mẹ lait maternel )
Chrysophyllum cainito là
một cây ăn trái được du nhập. Trái ăn được, gọi là pomme de lait tạo sữa, Việt
nam gọi là trái vú sữa do tính chất đặc biệt ở nhũ tương trắng ngọt như sữa.
Ngày nay cây vú sữa được
phổ biến rất rộng trong nhiều nước, những vùng eo đất, nhất là ở Costa Rica,
nơi đây cây vú sữa đóng vai trò cây ăn trái lớn nhất, tương tự như cây măng cụt
trong khu vực Đông Nam Á. Ở nơi khác cây được trồng trong những nước khác nhau
như Nam Mỹ, Việt Nam, Nam Ấn Độ, Tích Lan, vú sữa cũng được trồng ở Antilles. Là
một cây “ tự thụ phấn ” có thể đạt đến 6 đến 30 m chiều cao và có vỏ
giàu chất mũ latex. Lá không rụng
thường xanh.
Trái vú sữa được đánh giá cao về giá trị của nó và
được trồng ở miền Bắc Úc nhưng căn bản vẫn còn hạn chế. Cũng như ở Hawaii và
Florida.
Sử dụng, tiêu thụ rộng rãi nhưng gặp phải sự đề
kháng trong vấn đề vận chuyển nên hiện nay tìm thấy rất ít trong thị trường Âu
Châu.
Thực vật và môi trường :
Nguồn gốc : Nguồn gốc trong những vùng
đất thấp của Mexique và Trung Mỹ và đảo Caraibes cũng như được trồng ở
Antilles.
Mô tả thực
vật :
Trái vú sữa còn gọi là pomme de lait (
táo sữa ) là vì kích thước thuộc tiêu chuẩn của một trái pomme ( táo tây ).
Da của trái vú sữa có khi xanh, hồng nhạt hay đỏ tím, màu
sắc này tùy thuộc vào loại ( variété ), loại variété có màu tím có lớp vỏ dày
hơn trái màu xanh và trái ngọt hơn .
Bên trong nạt bở bao quanh những hột lớp trong mờ, hột
không ăn được cứng.
Cây vú sữa chủ yếu được trồng ở Antilles. Cây vú sữa tự thụ
phấn đạt tới độ cao từ 6 đến 30 m và có chu vi đạt tới 1 m, tán cây rộng 20 đến
24 m, giàu chất mũ latex màu trắng .
Lá không rụng thường xanh, mọc cách, phiến hình bầu dục, lá
nguyên, dài 5 – 15 cm, mặt dưới lá bóng sáng màu nâu vàng óng ánh, có lông dày
nếu người ta nhìn từ xa.
Hoa nhỏ, chụm ở nách lá, 5 – 6 cm, có lông hoe, màu tím trắng
và có mùi thơm ngọt, hoa lưỡng phái, cơ quan đực và cái cùng trên một hoa, tự
thụ phấn ( auto-fertile ), tiểu nhụy 5 – 6 gắn trên ống vành.
Trái tròn, phì quả, nặng khoảng 560 g, da màu tím thường màu màu
xanh chung quanh đài hoa, láng trơn, với sơ đồ hình ngôi sao ở giữa nội quả bì,
mỗi cánh sao chứa một hạt bao quanh bởi lớp nạt dai, trong mờ. Vỏ của trái có
nhiều mủ như cao su, mủ và vỏ không ăn được.
Hạt màu đen, dẹp, chót ngọn nhọn, cứng bóng, thẹo trắng dài.
Cây vú sữa mang trái suốt năm sau khi cây đạt được 7 năm
tuổi.
Có một số loài có liên quan chặc chẻ với chrysophyllum, cũng được gọi là cainito vú sữa, được trồng ở Châu Phi, bao gồm chrysophyllum
albidum và chrysophyllum africanum.
Ở Việt Nam, loài vú sữa nổi tiếng là vú sữa Lò Rèn, trái vú
sữa này đến từ Vĩnh Kim, huyện Châu Thành tỉnh Tiền Giang.
Ở Sierra Leone, trái vú sữa được mệnh danh là “ Bobi wata ” hay “ trái sữa mẹ ”.
Khí hậu :
Cây vú sữa là một cây cho quả của vùng nhiệt đới rất phổ
biến trung vùng nóng ẫm ở vĩ độ thấp hơn 25 Bắc và 20 Nam. Dường như vú sữa
thích ứng với một vài vùng cận nhiệt đới. Trong bất kỳ trường hợp nào bị thời gian
quá dài ở nhiệt độ gần 0° C, trong khi cây trưởng thành đã bị chết ở -2° C, cho
nên rất khó trồng vú sữa ngoài trời ở vĩ độ của khí hậu Địa trung Hải.
Bộ phận sử dụng :
Vỏ cây lá và trái,
Thành phận hóa học và dược
chất :
Trái vú
sữa có 53 đến 63 % phần ăn được.
▪ Vỏ trái vú sữa cứng phần không ăn được, và
thành phần dinh dưởng chứa trong 100 g phần ăn được :
- nước 80.5 à 82.6
g,
- chất đạm protéines 0,7 à 1,3 g,
- chất béo lipides 0,6 à 1,1 g,
- đường glucides 15,3 à 17,4 g,
- chất xơ thực phẩm ( vết ) - 0,7 g,
- tro 0,2-0,3 g,
- calcium Ca 14-17 mg,
- phosphore P 9-13 mg,
- sắt Fe 0,2-0,4 mg,
- vitamine A ( vết )- 10 UI,
- thiamine 0,01-0,02 mg,
- riboflavine 0,01-0,02 mg,
- niacine 0,8 0,9 mg,
- và vitamine C 6-7 mg.
Giá trị
năng lượng là từ 280 đến 300 kJ cho 100 g.
▪ Phân
tích thành phần ở Trung Mỹ cho thấy giá trị dinh dưởng tối đa rất nhạy tăng lên
tối đa cho tất cả các thành phần trừ nước, chất béo, và chất đường glucides .
▪ Hột
đắng chứa nhiều lucumin
Đặc tính trị liệu :
Trái vú
sữa ăn được, nạt nội quả bì nhiều nhũ tương ngọt như sữa.
●
Lá :
Ngâm
trong nước đun sôi lá vú sữa được sử dụng để chống :
- bệnh tiểu đường,
- đau thấp khớp rhumatisme.
- đồng thời trái vú sữa là một trái cây kích thích tình dục và người ta tiêu thụ sau
đó gợi lên sự ham muốn tình dục phái tính.
- Mặt dưới của lá cắt nhuyễn và áp dụng như một thuốc dán
vào vết thương.
- nước sắc lá sử dụng uống để hạ đường huyết.
●
Vỏ :
Nấu sắc
vỏ cây vú sữa được sử dụng :
- như là một chất bổ,
- và như là một chất chống ho.
Cây vú
sữa là một cây trồng truyền thống ở Phi Châu, trái ít được biết đến này có tiềm
năng để :
- cải thiện dinh dưởng,
- tăng cường an ninh thực
phẩm,
- thúc đẩy sự phát triển
nông thôn và hỗ trợ bảo vệ đất đai bền vững.
● Trái :
Trái vú sữa được sử dụng trong
trường hợp :
- xuất huyết
- và được nấu chín để
chữa trị bệnh sốt.
Vỏ cây và mủ cao su và hạt cũng có
đặc tính chữa bệnh.
● Trái vú sữa cung cấp những nguyên
tố khoáng và vitamines.
Những trái vú sữa đã được sử dụng ứng dụng trong :
- hệ thống miễn dịch,
- hệ thống tiêu hóa
- và ứng dụng vào trong hệ thống tuần hoàn.
● Hạt vú sữa ứng dụng vào :
- hệ thống biến dưởng trao đổi
dưởng chất,
- áp dụng vào hệ thống sinh dục và tiểu tiện génito-urinaires,
- vào hệ miễn dịch
- và hệ tiêu hóa.
● Thân cây vú sữa đã được dùng vào :
- hệ thống biến dưởng
- và hệ tiêu hóa.
▪ Trong những thí nghiệm trên chuột, trái vú sữa được xem
như tăng tuổi thọ lên đến 20 %.
Ứng dụng :
● Thức ăn thực phẩm :
Thành phần trái vú sữa một phần lớn là ăn được. Thường
thường trái được ăn sống và có thể dùng như kem nước trái cây lạnh.
Ở Jamaïque, đôi khi người ta biến chế dưới dạng bảo quản
đóng hộp.
Khi trái vú sữa còn xanh trái có rất nhiều mũ
trắng dính như cao su, là một chất :
- làm se dính chung quanh miệng khi ăn.
Nhưng khi trái chín, nội quả bì trắng trong mờ với một
hương vị ngọt thơm dể chịu bao chung quanh một hột màu đen.
● Chất xơ cây vú sữa :
Người ta biến chế thành sản phẩm giấy với phẩm chất rất
tốt, có thể lấy từ gổ cây vú sữa.
● Gổ vú sữa :
Giác gỗ và lõi gỗ có màu nâu sẫm, cứng nhưng không bền,
có cấu trúc nhuyễn trung bình.
Gỗ được biến chế tạo vật dụng trong nhà, trang trí nội
thất….
Tanin dùng làm thuốc nhuộm, trích từ vỏ cây.
● Trái vú sữa được xem như là một trái cây giải khát.
Thực phẩm và biến chế :
Trái vú sữa được dùng làm thức ăn tráng miệng hoặc khai vị.
Đây là một loại trái cây mới mẻ.
Theo truyền thống dân gian bình dân, người ta cắt trái cây
vú sữa làm đôi và ăn bằng muỗng, bỏ hạt, cẩn thận khi cho trẻ em ăn có thể mắc cổ
bởi hạt.
▪ Ở những trẻ em hoặc người lớn, người ta vò bóp thật mềm
trái vú sữa, mục đích tách rời nội quả bì nạt với vỏ sau đó rút cuống trái chừa
một lổ ở cuống và dùng miệng hút rất là thú vị …… rất ngon nếu được leo trên
cây trái nhiều ăn tại chổ thì hết ý.
Nguyễn thanh Vân
